| Fauna i flora | Park narodowy |
| |
| Karkonosze -> Natura -> Ekologia
|
| [ Zobacz również ]
| Fauna i flora | Park narodowy | |
Najdawniejsze przejawy działania człowieka na rzecz ochrony przyrody wynikały przede wszystkim z motywów gospodarczych, świadczą o tym wprowadzone w niektórych krajach już w starożytności zakazy wycinania lasów. Takie zakazy wprowadzono w Chinach w X wieku p.n.e. i w Rzymie w V wieku p.n.e. W średniowieczu powszechnie wydawano zakazy tępienia niektórych zwierząt lub niszczenia roślin.
W Polsce najdawniejszym przejawem tej działalności była wprowadzona przez Bolesława Chrobrego ochrona bobra. Została ona zaostrzona w "Statucie Litewskim" wydanym przez króla Zygmunta l w 1529 roku. Szczególną aktywność na polu ochrony niektórych dzikich zwierząt, na przykład: dzikich koni, dzików, łosi i jeleni, wykazywał Władysław Jagiełło, wydając w 1423 roku odpowiednie przepisy zwane prawem wareckim. On też ustanowił ochronę cisa.
Innym motywem ochrony przyrody były wierzenia religijne narodów. Dzięki nim ocalały niektóre pomniki przyrody lub zespoły cennych roślin, na przykład stare dęby, gaje.
Istotnym motywem ochronnym były też względy obronne. Polscy królowie, zwłaszcza Piastowie, aby uchronić kraj przed parciem wroga na zachód, utrzymywali nienaruszone obszary puszczy na ziemiach zachodnich.
W późniejszych wiekach pojawiły się też inne motywy znajdujące się u podstaw działalności w ruchu ochrony przyrody. Są to motywy estetyczne i piękna krajobrazu. One to skłaniały już w okresie renesansu i baroku do zakładania ogrodów przez królów i magnatów.
Wszystkie wymienione przykłady ilustrują, sporadyczne mimo wszystko, przejawy stosunku do przyrody mającego charakter ochronny. Właściwe zrozumienie wartości świata przyrody dla życia i rozwoju człowieka przyszło dopiero na przełomie XIX i XX wieku w dobie tzw. racjonalizmu, choć właściwy grunt dla tego prądu umysłowego przygotował już romantyzm głoszący powrót na łono natury. W czasach nowożytnych stosunek do przyrody przybierał coraz częściej formę zorganizowanej ochrony jej zasobów. Ochroną objęte zostały również sam krajobraz oraz przyroda nieożywiona, na przykład: jaskinie, meteoryty, oryginalne głazy i skały.
Początki współcześnie rozumianego ruchu ochrony przyrody wiążą się z działalnością niemieckiego geografa i przyrodnika Alexandra von Humboldta (1769-1859), który wprowadził pojęcie "pomnik przyrody". Za prekursora ochrony przyrody w Polsce uznać należy Stanisława Staszica, którego, wydane w 1815 roku, dzieło "O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski" stanowiło odnośnik dla później podejmowanych prac naukowych i konserwatorskich.
Działalność Staszica wyzwoliła szereg lokalnych inicjatyw, mających na celu początkowo ochronę pojedynczych okazów przyrodniczych, ale później również większych terenów, dewastowanych przez coraz bardziej rozwijający się przemysł. Swoistym uwieńczeniem tej, często spontanicznej i społecznikowskiej, działalności było uchwalenie przez Sejm w 1934 roku pierwszej ustawy o ochronie przyrody.
Wśród historycznie wytworzonych form realizowania ochrony przyrody na plan pierwszy wysuwają się parki narodowe.
Definicję parku narodowego określono w rezolucji X Zgromadzenia Ogólnego Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (UICN), obradującego w New Delhi w 1969 roku. W myśl tych ustaleń parkiem narodowym jest odpowiednio rozległy obszar:
Parki narodowe są najwyższą formą ochrony przyrody. Park narodowy obejmuje obszar nie mniejszy niż 1000 hektarów. Obszar ten wyróżnia się walorami przyrodniczymi, krajoznawczymi, kulturowymi, naukowymi, służy ochronie bioróżnorodności, badaniom naukowym i edukacji ekologicznej społeczeństwa.
Na terenach parków narodowych ochronie podlega całość przyrody oraz krajobraz. Obszary parków mogą być objęte ochroną ścisłą (bierną) bez ingerencji człowieka - dla ochrony naturalnie zachodzących procesów lub ochroną częściową (czynną) - z ingerencją człowieka.
Zasadą generalną jest powszechna dostępność parków do zwiedzania. Może to się odbywać jednak tylko w sposób określony regulaminem oraz po trasach oznakowanych jako szlaki turystyczne lub ścieżki przyrodnicze. Z zasady wszystkie parki tworzą ośrodki muzealne i dydaktyczne, które służą gromadzeniu, przetwarzaniu oraz popularyzowaniu wiedzy o danym parku i ochronie występującej w nim przyrody.
Obecnie coraz większego znaczenia nabiera walor naukowy parków narodowych. Parki stają się terenem prowadzenia badań, w szczególności badań nad rzadkimi gatunkami zwierząt i roślin.
Jedną z ciekawszych funkcji takich badań jest dążenie do zachowania ginących gatunków. Za przykład posłużyć mogą prowadzone w Białowieskim Parku Narodowym prace, których owocem było uratowanie przed całkowitym wyginięciem żubrów. Wymagania działalności naukowej parków stoją nierzadko w sprzeczności z koniecznością pełnienia przez nie funkcji turystyczno-rekreacyjnej. Obie te funkcje: naukowa i turystyczna trudne są czasami do pogodzenia (przypadek Tatrzańskiego Parku Narodowego).
Pierwszy park narodowy w świecie został utworzony w Stanach Zjednoczonych. Jest nim słynny Yellowstone National Park, o powierzchni około 900 000 ha, powołany do życia uchwałą amerykańskiego kongresu w 1872 roku. Ciekawostką jest, że kolejne parki powstawały początkowo niemal wyłącznie w Ameryce Północnej. Do końca XIX wieku istniało 9 parków narodowych, z czego w Stanach Zjednoczonych - 4, w Kanadzie - 3, w Meksyku - 1. Jedynym parkiem leżącym wówczas na innym kontynencie był nowozelandzki park narodowy Tongariro.
W Europie do tworzenia parków narodowych najwcześniej przystąpiła Szwecja, w której w 1906 roku powstało 6 parków. Kolejnym pionierskim państwem europejskim w tym względzie była Szwajcaria, gdzie pierwszy park narodowy powstał w 1914 r. Na podkreślenie zasługuje, że myśl utworzenia parku narodowego, obejmującego obszar polskich Tatr powstała już w 1888 roku, tj. w 16 lat po utworzeniu pierwszego w świecie parku narodowego.
W niepodległej Polsce pierwsze parki narodowe utworzono w oparciu o zapisy zawarte w wymienionej już ustawie z 1934 roku. Jednak zupełnie pierwszy park narodowy powstał wcześniej niż wspomniana ustawa, bo już w 1932 roku. Wówczas to przekształcono istniejące od 1921 roku leśnictwo "Rezerwat" w Park Narodowy w Białowieży (obecny Białowieski Park Narodowy).
Tradycje międzywojenne posiadają jeszcze Parki Narodowe: Tatrzański, Wielkopolski, Świętokrzyski, Babiogórski i Pieniński, Pieniński Park Narodowy, wraz z towarzyszącym mu odpowiednikiem leżącym po stronie słowackiej, był pierwszym w Europie parkiem pogranicznym.
W chwili obecnej takimi parkami są: Karkonoski i Bieszczadzki.
Sześć polskich parków narodowych, zgodnie z wymogami programu UNESCO "Człowiek i Biosfera", zostało uznanych za światowe Rezerwaty Przyrody. Są to parki: Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Karkonoski, Tatrzański i Słowiński. Białowieski Park Narodowy uznany został ponadto za obiekt światowego Dziedzictwa Ludzkości. Dwa inne parki: Słowiński i Biebrzański objęte są międzynarodową konwencją o ochronie terenów wodno-błotnistych.
Najmłodszymi parkami narodowymi w Polsce są utworzone w ubiegłym roku Park Narodowy "Bory Tucholskie" i Narwiański Park Narodowy. Choć istnieje wiele inicjatyw tworzenia kolejnych parków narodowych, na przykład na terenie Pojezierza Brodnickiego w województwie toruńskim, to ich powoływanie do życia napotyka wiele sprzeciwów, związanych między innymi z szybko postępującą prywatyzacją gruntów oraz trudnymi do pogodzenia z wymogami parków interesami gospodarczymi miejscowej ludności. Za typowy przykład służyć może konflikt, który zaistniał podczas tworzenia Parku Narodowego "Bory Tucholskie". Sprzeciwy zgłaszane przez gminy, na terenie których planowano ten park, doprowadziły nieomal do upadku inicjatywy jego powołania.
Powierzchniowo największymi polskimi parkami narodowymi są: Biebrzański - 60 tyś. ha, Kampinoski - 37 tyś. ha i Bieszczadzki - 27 tyś. ha. Najmniejszymi zaś - Woliński, Ojcowski i Babiogórski mające poniżej 2 tyś. ha powierzchni.
Karkonosze stanowią największy i najwyższy masyw górski Sudetów. Na terytorium Polski leży około 28% ich powierzchni, pozostała część znajduje się w Czechach. Nazwa Karkonosze wywodzi się prawdopodobnie z prastarego pierwiastka "kar" oznaczającego kamień lub górę.
Nazwa ta w zbliżonym brzmieniu pojawiła się na mapie greckiego geografa Ptolemeusza w II wieku n.e. W polskim nazewnictwie jeszcze w ubiegłym wieku obok nazwy Karkonosze pojawiała się nazwa Góry Olbrzymie.
Tutejszy klimat jest stosunkowo surowy i odpowiada warunkom subpolarnym. Pod względem przyrodniczym Karkonosze stanowią najciekawszy region Sudetów z uwagi na wyraźnie piętrowy układ roślinności i licznie występujące gatunki flory i fauny górskiego typu alpejskiego podlegające ochronie. Zróżnicowane warunki topograficzne i siedliskowe sprawiają, że pod względem geobotanicznym Karkonosze różnią się wyraźnie od innych masywów górskich.
Znamienna jest tu obecność reliktów arktycznych (m.in. gnidosz karkonoski, malina moroszka, wierzba lapońska, wełnianeczka alpejska), alpejsko-arktycznych (śledziennica naprzeciwlistna, wszewłoga górska, przytulia hercyńska) i alpejskich (pierwiosnka najmniejsza, pięciornik złoty, kuklik górski). Naliczano tu również aż 27 gatunków endemicznych, właściwych tytko Karkonoszom, wśród których na szczególną uwagę zasługują: jarzębina sudecka, dzwonek karkonoski i skalnica śnieżna.
Niewielki i łatwo dostępny masyw Karkonoszy był właściwie od początku działalności ludzkiej miejscem intensywnego przekształcania, a nawet dewastacji przyrody. Działalność ta (górnictwo, hutnictwo, pasterstwo, zielarstwo) była prowadzona na ogół w sposób żywiołowy, czyniąc największe spustoszenia w stosunku do szaty roślinnej. Wyrąb lasów na potrzeby przemysłu oraz zamienianie terenów leśnych na pola uprawne i wypasane łąki przyczyniły się nie tylko do zaniknięcia wielu gatunków roślin i zwierząt, ale przede wszystkim do niemal całkowitego wylesienia Karkonoszy pod koniec XIX wieku. Wylesienie to sięgało najwyższych partii gór.
Konsekwencją braku zwartej pokrywy roślinnej była seria katastrofalnych powodzi, jakie nawiedziły Karkonosze i ich podnóże pod koniec XIX w., w latach 1858, 1882, 1888 i 1897.
Znaczne opady dostarczały ogromnych ilości wody, które niczym nie hamowane błyskawicznie przemieszczały się ku dnom dolin. Przypowierzchniowe warstwy gruntu, silnie przepojone wodą, zaczęły się powoli obsuwać, stając się wkrótce lawinami gruzowo-błotnymi o ogromnej sile niszczącej. Wezbrane wody potoków szybko osiągnęły dno Kotliny Jeleniogórskiej zalewając i zasypując żwirami pola uprawne, niszcząc drogi, mosty i nasypy kolejowe oraz położone bliżej rzek domy mieszkalne. Nie obyło się, niestety, bez ofiar śmiertelnych.
W celu niedopuszczenia do powtórzenia się tak dramatycznych wydarzeń podjęto działania zapobiegawcze. Już w początkach XX wieku została zainicjowana wielka akcja regulacji rzek i potoków karkonoskich oraz budowy dużych zapór i zbiorników retencyjnych na ich przedpolu.
Oprócz największego zbiornika w Pilchowicach na Bobrze powstało kilka mniejszych. Część z tych zbiorników wypełniała się wodą tylko w czasie wezbrań. Na ten okres datuje się też zabudowa niemal wszystkich potoków górskich: umacnianie brzegów, powstawanie małych zapór i progów. Urządzenia te zdały egzamin w czasie następnych powodzi, których skutki były już znacznie mniej dotkliwe.
Równocześnie z regulacją rzek prowadzono akcję zalesiania stoków karkonoskich. Realizacja doraźnego celu, jakim było jak najszybsze odnowienie lasów, obróciła się jednak po latach przeciw człowiekowi. Zdecydowała o tym dominująca rola świerka w sztucznych nasadzeniach, w jego szybko rosnących, ale nie najlepiej przystosowanych do surowego środowiska górskiego odmianach. W rezultacie, w krótkim czasie w Karkonoszach powstały także poza strefą swego naturalnego występowania - reglem górnym, rozległe monokultury płytko ukorzenionych świerków.
Coraz poważniejszym problemem i zagrożeniem dla środowiska stał się niekontrolowany rozwój budownictwa turystycznego. O ile obiekty wznoszone w miejscowościach dobrze harmonizowały z otoczeniem, to z daleka widoczne schroniska stawiane na wierzchowinie Karkonoszy wyraźnie szpeciły krajobraz. Przykładami mogą być: wzniesione w latach 1921-22 schronisko na Szrenicy, przebudowane do postaci hotelu górskiego schronisko nad Śnieżnymi Kotłami i stojący u podnóża Śnieżki Śląski Dom. Wokół schronisk rozwijały się nowe, związane z działalnością człowieka gatunki roślin, co prowadziło do znacznych zmian w naturalnej florze łąk karkonoskich Przed II wojną światową Karkonosze były przeinwestowane, a ich krajobraz miał niewiele wspólnego z krajobrazem naturalnym, choć już wtedy powstał pierwszy rezerwat przyrody w Kotłach Śnieżnych.
Dalsza degradacja środowiska postępowała także po wojnie, między innymi w związku z masowymi inwazjami korników, a w Karkonoszach Wschodnich również w efekcie działalności górniczej. Równocześnie jednak dojrzewała myśl o konieczności objęcia przyrody Karkonoszy ochroną prawną, z racji różnorodności, unikatowości na tle Polski i wyjątkowej atrakcyjności krajobrazu. Pierwsze inicjatywy zgłaszano już w latach czterdziestych, a od 1949 roku prowadzono prace projektowe, mające wytyczyć przyszłe granice parku oraz określić zasady jego funkcjonowania. Ukoronowaniem prac i starań o ochronę przyrody karkonoskiej było powołanie do życia w dniu 16 stycznia 1959 roku Karkonoskiego Parku Narodowego.
Trzon parku stanowi główny grzbiet Karkonoszy od Przełęczy Okraj na wschodzie po Mumlawską Kopę na zachodzie oraz górne partie północnych stoków głównego grzbietu.
Ponadto w jego skład wchodzą dwie enklawy: Wodospad Szklarki i Chojnik. Łącznie powierzchnia parku wynosi 55.48km2. Dyrekcja parku mieści się w południowej dzielnicy Jeleniej Góry - Sobieszowie. Tam też znajduje się Muzeum Karkonoskiego Parku Narodowego.
Park obejmuje tereny rezerwatów ścisłych i rezerwatu częściowego. Rezerwatami ścisłymi są tereny położone powyżej górnej granicy lasu, zajmujące około 30% powierzchni parku. Tereny te to najcenniejsze przyrodniczo i najpiękniejsze widokowo partie Karkonoszy z kotłami polodowcowymi, jeziorami górskimi, gołoborzami, licznymi skałkami i torfowiskami wysokimi.
Po stronie czeskiej utworzono w 1963 roku park narodowy o skrótowej nazwie KRNAP, obejmujący w zasadzie całe czeskie Karkonosze. Łącznie oba przygraniczne parki narodowe zajmują z górą 44 tyś. km2 i stanowią jeden z największych obszarów chronionych w Europie.
Układ roślinny na terenie parku posiada wyraźny charakter piętrowy. Ze względu na surowy klimat granice pięter górskich są tu obniżone w stosunku do Karpat o 200 - 250m.
Enklawy parku - Wodospad Szklarki i Chojnik - przynależą do piętra pogórskiego (do około 500m n.p.m.), najsilniej przekształconego przez człowieka. W obu tych enklawach zachowały się ostatnie dla tego piętra lasy liściaste: bukowo-dębowe i łęgowe.
Piętro regla dolnego sięga od około 500 do 1000m n.p.m. Podobnie jak w piętrze pogórza pierwotne lasy liściaste (bukowo-jodłowe) zostały zastąpione monokulturami świerkowymi.
Fragmentami zbiorowisk naturalnych są tylko lasy bukowe zachowane w głębokich, zacienionych dolinach, między innymi Szklarki i Wrzosówki.
Od wysokości 1000 do około 1250 m n.p.m. rozciąga się regiel górny, gdzie dominującym naturalnym gatunkiem jest świerk, a oprócz niego występują jarzębina i jawor. Większość lasów górnoreglowych uległa jednak zagładzie w wyniku klęski ekologicznej, która dotknęła Karkonosze w ostatnich latach, a w miejscu dawnych borów świerkowych rozciągają się obecnie rozległe halizny, z których wyrastają w niebo kikuty drzew. Częstym elementem tego piętra są torfowiska stokowe, zwłaszcza w zachodnich Karkonoszach, w rejonie Szrenicy i Mumlawskiej Kopy. Od wysokości 1200m naturalne lasy zaczynają się stopniowo przerzedzać, wielkość drzew maleje, a coraz większą rolę odgrywać zarośla kosodrzewiny. Jest to górna granica lasu, której charakterystycznym elementem są fantastyczne formy świerków (sztandarowe i chorągiewkowe), modelowane prze wiatry, śnieg i szadź.
Piętro kosodrzewiny, zwane również subalpejskim, sięga do wysokości około 1450m n.p.m. Pierwotne rozpowszechnienie kosówki zostało jednak w przeszłości znacznie ograniczone wskutek działalności łąkowo-hodowlanej. Obecnie obok kosodrzewiny licznie występują ziołorośla i krzewy, a wśród nich wierzba lapońska, brzoza karpacka i poprzeczka skalna.
Charakterystyczne są tu również rozległe łąki wysokogórskie oraz torfowiska wysokie występujące na spłaszczeniach zboczowych i powierzchniach wierzchowinowych. Te ostatnie spotkać można zwłaszcza na Równi Pod Śnieżką, a grubość warstwy torfu sięga tam 2 metrów.
Najwyższe piętro - alpejskie (halne) tworzą naturalne naskalne murawy wysokogórskie z charakterystycznym, rudziejącym jesienią sitem skuciną. Występuje tu szereg chronionych gatunków endemicznych, jak: skalnica bazaltowa i jarząb sudecki oraz reliktów glacjalnych jak: gnidosz sudecki, śnieżnica skalna, wełnianeczka alpejska oraz wiele gatunków wysokogórskich, np.: skalnice i kuklik górski.
Osobna wzmianka należy się kotłom polodowcowym, które dzięki specyficznemu mikroklimatowi, rzeźbie i warunkom wodnym cechuje wyjątkowe bogactwo gatunków i współwystępowanie roślin praktycznie wszystkich pięter, w tym gatunków reliktowych.
Dominują w nich nie znane z innych gór polskich zarośla krzewów liściastych, czeremchy skalnej i jarzębiny, z bogatym runem ziół. Zbiorowiska roślinne kotłów są w najmniejszym stopniu zmienione przez człowieka.
Świat zwierząt Karkonoszy został znacznie zubożony przez człowieka. Wytępiono zupełnie niedźwiedzie - ostatni został zastrzelony w 1802 roku. W XVII i XVIII wieku zniknął z Karkonoszy wilki (1766r.), żbiki (1896r.) i rysie (XVIIIw.). Podobny los spotkał wielkie ptaki drapieżne: orły wyginęły w latach trzydziestych XIX wieku, a puchacze na początku XX wieku.
We współczesnej faunie większych ssaków dominującą rolę odgrywają jelenie i sarny, a w niższych partiach również dziki, kuny leśne, lisy, łasice i wiewiórki, wśród nich wiewiórki czarne.
Dobrze zadomowiły się sprowadzone przed z górą stu laty z Korsyki i Sardynii muflony, których stado żyje w rejonach Chojnika. Rozpowszechnione są tu drobne gryzonie, jeżę, ryjówki i nietoperze.
Szczególnie bogaty jest świat ptaków. Na obszarze Karkonoszy zanotowano ponad 150 gatunków, w tym rzadkie i chronione cietrzewie i głuszce. Najbardziej wysokogórskim ptakiem jest płochacz halny. Jego liczebność jest jednak niewielka i grozi mu całkowite wyginięcie.
Spośród innych na wymienienie zasługują alpejskie gatunki: płochacz pokrzywnica, siwerniak i świergotek. Bardzo ubogi jest świat owadów, co jest rezultatem degradacji środowiska i nadmiernej ingerencji człowieka.
Ogólnie fauna Karkonoszy jest uboższa od karpackiej, ale występują tu prawie wszystkie gatunki znane w polskich górach oraz szereg reliktowych, mających w Karkonoszach jedyne stwierdzone w Polsce stanowiska. Wśród nich wymienić można: niektóre gatunki motyli, faunę stawów karkonoskich czy ryjówkę alpejską.
Powołanie parku narodowego nie zapobiegło niekorzystnym zjawiskom w naturalnym środowisku Karkonoszy. Dalsze inwestycje turystyczne w rejonie Karpacza i Szklarskiej Poręby prowadzą do nadmiernego zagęszczenia obiektów oraz przeciążenia i niekiedy degradacji szlaków turystycznych. Rozwój komunikacji samochodowej i wciąż duża liczba domostw opalanych węglem powoduje znaczne zanieczyszczenie powietrza, które jest szczególnie uciążliwe w miejscowościach położonych w kotlinach i wąskich, głębokich dolinach.
Najważniejszym problemem stało się masowe wymieranie lasów. Proces ten rozpoczął się w latach siedemdziesiątych w Górach Izerskich i przesuwa się na wschód, obejmując początkowo tylko zachodnie partie Karkonoszy, a obecnie cały niemal ich obszar, w tym najcenniejsze lasy górnoreglowe. Widocznym znakiem tej ekologicznej katastrofy są olbrzymie bezleśne połacie stoków karkonoskich w rejonie Jakuszyc, na przedpolu Śnieżnych Kotłów, w rejonie Polany i w Sowiej Dolinie oraz przerażające w swym wyglądzie pola kikutów drzew, widoczne na przykład poniżej Przełęczy Karkonoskiej czy też w dolinie Łomniczki. Na zjawisko wymierania lasów złożyło się kilka przyczyn: nie przystosowane do warunków górskich sztucznie wprowadzone drzewostany, klęski mroźnych zim, susz i wiatrołomów w latach sześćdziesiątych oraz kolejne plagi szkodników owadzich łatwo atakujących jednogatunkowy las. Najistotniejszym czynnikiem było i jest jednak zanieczyszczenie i skażenie atmosfery przez elektrownie znajdujące się w rejonie Turoszowa, w zachodnich Czechach i we wschodnich Niemczech. Klęska ekologiczna Karkonoszy to nie tylko zniszczenie lasów. Dalsze konsekwencje mogą być jeszcze groźniejsze: znaczne skażenie wód i gleby, ożywienie procesów erozyjnych na pozbawionych lasu stokach, większe prawdopodobieństwo wystąpienia katastrofalnych powodzi (takich, jak w roku 1997 - przyp. G.K.).
Jest to praca pt. "Zadania parków narodowych w procesie ochrony przyrody
na przykładzie Karkonoskiego Parku Narodowego" nadesłana przez p. Mariana Rzemykowskiego.
Grzegorz Krugły